Thừa kế theo di chúc và không theo di chúc?

Trả lời về vấn đề này, Luật sư Nguyễn Văn Đồng - Văn phòng Luật sư Nhân Chính (Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) phân tích, tại Điều 609 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; để lại tài sản của mình cho ngư???i thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật. Người thừa kế không là cá nhân có quyền hưởng di sản theo di chúc. Mọi cá nhân đều bình đẳng về quyền để lại tài sản của mình cho ngư???i khác và quyền hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật.

Những trường hợp sẽ không được hưởng di sản thừa kế gồm: Con không còn sống vào thời điểm thừa kế; Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe hoặc về hành vi ngư???c đãi nghiêm trọng, hành hạ ngư???i để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của ngư???i đó; Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng ngư???i để lại di sản; Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng ngư???i thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà ngư???i thừa kế đó có quyền hưởng; Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản ngư???i để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, hủy di chúc, che giấu di chúc nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của ngư???i để lại di sản; Con không có tên trong di chúc thừa kế; Con bị truất quyền thừa kế.

Trường hợp di chúc hợp pháp:

Theo Điều 624 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho ngư???i khác sau khi chết, ngư???i lập di chúc phải minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe doạ, cưỡng ép; nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật. Hiện nay theo quy định của Điều 628 Bộ luật Dân sự năm 2015 thì di chúc bằng văn bản có 04 loại, cụ thể: Di chúc bằng văn bản không có ngư???i làm chứng; di chúc bằng văn bản có ngư???i làm chứng; di chúc bằng văn bản có công chứng; di chúc bằng văn bản có chứng thực.

Mỗi loại di chúc trên phải thỏa mãn các điều kiện về chủ thể lập di chúc, về nội dung và về hình thức (có ngư???i làm chứng, công chứng, chứng thực) theo quy định thì mới có giá trị.

Tại Điều 643 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định di chúc có hiệu lực từ thời điểm mở thừa kế. Di chúc không có hiệu lực toàn bộ hoặc một phần trong trường hợp ngư???i thừa kế theo di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với ngư???i lập di chúc. Di chúc không có hiệu lực, nếu di sản để lại cho ngư???i thừa kế không còn vào thời điểm mở thừa kế; nếu di sản để lại cho ngư???i thừa kế chỉ còn một phần thì phần di chúc về phần di sản còn lại vẫn có hiệu lực. Khi di chúc có phần không hợp pháp mà không ảnh hưởng đến hiệu lực của các phần còn lại thì chỉ phần đó không có hiệu lực. Khi một ngư???i để lại nhiều bản di chúc đối với một tài sản thì chỉ bản di chúc sau cùng có hiệu lực.

Ngoài ra, tại Điều 644 Bộ luật Dân sự quy định “Con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng; Con thành niên mà không có khả năng lao động” là những ngư???i thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc. Do đó, vẫn được hưởng phần di sản bằng hai phần ba suất của một ngư???i thừa kế theo pháp luật nếu di sản được chia theo pháp luật, trong trường hợp họ không được ngư???i lập di chúc cho hưởng di sản hoặc chỉ cho hưởng phần di sản ít hơn hai phần ba suất đó.

Trường hợp di chúc không hợp pháp hoặc không có di chúc:

Những trường hợp thừa kế theo pháp luật được quy định tại Điều 650 Bộ luật Dân sự năm 2015 bao gồm các trường hợp: Không có di chúc; di chúc không hợp pháp; những ngư???i thừa kế theo di chúc chết trước hoặc chết cùng thời điểm với ngư???i lập di chúc; cơ quan, tổ chức được hưởng thừa kế theo di chúc không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế; những ngư???i được chỉ định làm ngư???i thừa kế theo di chúc mà không có quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.

Ngoài ra, thừa kế theo pháp luật cũng được áp dụng đối với các phần di sản không được định đoạt trong di chúc; phần di sản có liên quan đến phần của di chúc không có hiệu lực pháp luật; phần di sản có liên quan đến ngư???i được thừa kế theo di chúc nhưng họ không có quyền hưởng di sản, từ chối nhận di sản, chết trước hoặc chết cùng thời điểm với ngư???i lập di chúc; liên quan đến cơ quan, tổ chức được hưởng di sản theo di chúc, nhưng không còn tồn tại vào thời điểm mở thừa kế.

Những ngư???i thừa kế theo pháp luật được quy định tại Điều 651 Bộ luật Dân sự năm 2015. Cụ thể: “Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của ngư???i chết”. Những ngư???i thừa kế cùng hàng được hưởng phần di sản bằng nhau. Những ngư???i ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối nhận di sản.

Trường hợp con của ngư???i để lại di sản chết trước hoặc cùng một thời điểm với ngư???i để lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước hoặc cùng một thời điểm với ngư???i để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống theo quy định tại Điều 652 Bộ luật Dân sự năm 2015.

Trình tự thủ tục phân chia di sản thừa kế:

Sau khi có thông báo về việc mở thừa kế hoặc di chúc được công bố, những ngư???i thừa kế có thể họp mặt để cử ngư???i quản lý di sản, ngư???i phân chia di sản, xác định quyền, nghĩa vụ của những ngư???i này, nếu ngư???i để lại di sản không chỉ định trong di chúc; Cách thức phân chia di sản. Mọi thỏa thuận của những ngư???i thừa kế phải được lập thành văn bản.

Thời điểm mở thừa kế được quy định tại khoản 1, Điều 611 Bộ luật Dân sự năm 2015. Cụ thể: “Thời điểm mở thừa kế là thời điểm ngư???i có tài sản chết. Trường hợp Tòa án tuyên bố một ngư???i là đã chết thì thời điểm mở thừa kế là ngày được xác định tại khoản 2 Điều 71 của Bộ luật Dân sự”.

Địa điểm mở thừa kế được quy định tại khoản 1, Điều 611 Bộ luật Dân sự năm 2015. Cụ thể: “Địa điểm mở thừa kế là nơi cư trú cuối cùng của ngư???i để lại di sản; nếu không xác định được nơi cư trú cuối cùng thì địa điểm mở thừa kế là nơi có toàn bộ di sản hoặc nơi có phần lớn di sản”.

Việc khai nhận di sản thừa kế sẽ thực hiện tại cơ quan công chứng nơi cư trú cuối cùng của ngư???i có di sản, nơi cư trú cuối cùng có thể là nơi ngư???i chết có hộ khẩu thường trú hoặc nơi đăng ký tạm trú có thời hạn của ngư???i đã chết. Trong trường hợp không xác định được nơi cư trú cuối cùng thì nơi khai nhận di sản thừa kế sẽ xác định là văn phòng công chứng nơi có toàn bộ hoặc nơi có nhiều di sản thừa kế nhất.

Hồ sơ thủ tục khai nhận di sản thừa kế:

- Hồ sơ thủ tục khai nhận di sản thừa kế thực hiện theo quy định tại khoản 2, khoản 3 Điều 57 Luật Công chứng 2014 gồm:

+ Phiếu yêu cầu công chứng - chứng thực.

+ Giấy chứng tử của ngư???i để lại di sản.

+ Các giấy tờ chứng minh về tài sản của ngư???i để lại di sản bao gồm: Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà ở và tài sản khác gắn liền với đất, Sổ tiết kiệm, Giấy đăng ký xe, Giấy chứng nhận cổ phần…

+ Giấy tờ về nhân thân của ngư???i thừa kế (CCCD, hộ chiếu).

+ Giấy tờ chứng minh quan hệ với ngư???i để lại di sản (Giấy khai sinh).

- Trường hợp có di chúc và di chúc ghi rõ cách phân chia tài sản thì cần cung cấp thêm: Di chúc

- Trường hợp không có di chúc hoặc có di chúc nhưng di chúc không ghi rõ cách phân chia di sản, thì cần cung cấp thêm:

+ Tờ tường trình và cam kết về quan hệ nhân thân.

+ Giấy tờ chứng minh quan hệ nhân thân giữa ngư???i thừa kế theo pháp luật với ngư???i để lại di sản trường hợp không có di chúc: CCCD, giấy khai sinh, xác nhận nơi cư trú, tờ khai nhân khẩu...

Sau khi kiểm tra hồ sơ thấy đầy đủ, phù hợp quy định của pháp luật, cơ quan công chứng tiến hành thụ lý công chứng văn bản thỏa thuận phân chia di sản, văn bản khai nhận di sản theo quy định Điều 18 Nghi định số 29/2015/NĐ-CP hướng dẫn Luật Công chứng. Việc thụ lý phải được niêm yết trong thời hạn 15 ngày, kể từ ngày niêm yết./.